ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Την εποχή που αρχίζει η ιστορία του Ιερού του Ποσειδώνα στην Καλαυρεία, Πόρου, -περί το 750 π.Χ- δημιουργούνται πολλά μεγάλα ιερά στον Ελλαδικό χώρο. Ο σημερινός Πόρος αποτελείται από δύο νησιά: την Σφαιρία, που καταλαμβάνεται από την πόλη του Πόρου και την Καλαυρεία, που είναι μεγαλύτερο και αραιοκατοικημένο νησί. Ο αρχαιολογικός χώρος του Ιερού του Ποσειδώνα βρίσκεται κοντά στην αρχαία πόλη της Καλαυρείας στη θέση Παλάτια Πόρου (Ιερό Ποσειδώνος στην Καλαυρεία Πόρου, Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, http://www.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2585), ανάμεσα στις δύο υψηλότερες κορυφές του νησιού της Καλαυρείας –ο Πόρος, κατά την αρχαιότητα- της Βίγλας και του Προφήτη Ηλία, κτισμένος σε μία επιβλητική θέση περίπου 200 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, και 6 χιλιόμετρα από την πόλη του Πόρου. Ο περιφραγμένος χώρος έχει έκταση 16.500 τετραγωνικά μέτρα, μέσα στον οποίο και μέρος της αρχαίας πόλης της Καλαυρείας. «Ή πόλις, ως υποθέτει ο Eursian, έκειτο επί της θέσεως του σημερινού Πόρου κατά την νοτίαν ακτήν. Η πόλις είχε λιμένα, όστις τυγχάνει και σήμερον έτι εις εκ των καλυτέρων λιμένων της Ελλάδος, χρησιμοποιηθείς μάλιστα επί πολύ και ως ναύσταθμος του ελληνικού στόλου; Ανώτερος άρχων της πόλεως ήτο εις ταμίας. Η πόλις υπήρξε και αυτόνομος, χωρίς όμως να είχε κόψει νομίσματα» (β. δ. Θ, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 539)

Από αυτόν μπορεί κανείς να διακρίνει στα βόρεια το αρχαίο λιμάνι, που είναι το σημερινό λιμανάκι της Βαγιωνιάς. «Έξω από το πρόπυλο, στα δυτικά, βρίσκονταν η πολίχνη της Καλαύρειας και σ' αυτή έμπαιναν πρώτα οι προερχόμενοι από το λιμάνι». Σήμερα ή θέση είναι προσιτή από το Συνοικισμό, όπου βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του πολεμικού ναυτικού και όπου τον περασμένο αιώνα ήταν ο πρώτος πολεμικός ναύσταθμος της Ελλάδας (Παπαχατζής Ν. (Επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις– Κορινθιακά και Λακωνικά, σ . 260-262). Την άνοιξη του 2006 (2/5 -7/5 ) πραγματοποιήθηκε η δεύτερη φάση μιας γεωφυσικής διασκόπησης σε μία συνολική περιοχή 3.200 τετραγωνικών μέτρων -στα νότια του αρχαιολογικού χώρου έξω από τον περιφραγμένο χώρο- από το Εργαστήριο του ΙΜΣ-ΙΤΕ σε συνεργασία με τη Σουηδική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας. Οι γεωφυσικές έρευνες – διασκοπήσεις - αποκάλυψαν πολυάριθμες ανωμαλίες που συνδέονται με πιθανές αρχαιολογικές δομές, είτε αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του οικισμού είτε άλλα εκτεταμένα μνημεία, και επιβεβαιώθηκαν επιτυχώς από τις ανασκαφές που ακολούθησαν (ΙΤΕ - Προγράμματα Γεωφυσικών Ερευνών, Ιερό του Ποσειδώνα, Πόρος (Φάση ΙΙ) http://www.ims.forth.gr/newsletters-gr_09.html#11).

Το ιερό είναι γνωστό από τις πηγές ως η έδρα της Αμφικτιονίας της Καλαυρείας. Ως προς την αμφικτιονία της Καλαύρειας ο Στράβων λέει πως «την είχαν ιδρύσει εφτά πόλεις: η Ερμιόνα, η Επίδαυρος, η Αίγινα, η Αθήνα, οι Πρασιές, η Ναυπλία και ο Μινύειος Ορχομενός, ενώ αργότερα αντί της Ναυπλίας μπήκε στην αμφικτιονία το Άργος και αντί των Πρασιών η Σπάρτη (όταν αυτή λίγο μετά τα 550 π.Χ., υπόταξε τις Πρασιές) ...Με τον καιρό η ομοσπονδία είχε εξελιχτεί σε απλή θρησκευτική ένωση και γι' αυτό δεν τη μνημονεύουν δόκιμοι ιστορικοί, όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών». (Παπαχατζής Ν. (Επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις– Κορινθιακά και Λακωνικά)

Ο αρχαιολογικός χώρος θα περάσει τρεις κύριες φάσεις ανάπτυξης: πρώτη, η αρχική περίοδος διάπλασης, κατά το δεύτερο ήμισυ του 8ου αιώνα π.Χ., η δεύτερη τον 6ο αιώνα π.Χ. με επέκταση προς τα βορειοανατολικά και τα νοτιοανατολικά και η τρίτη μεγάλη επέκταση το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. (Μάρκος, Α. & Τσουρούλα, Ι., Επεξεργασία Γεωφυσικών Μετρήσεων από τον Αρχαιολογικό Χώρο του Ιερού του Ποσειδώνα, Πόρος, ΑΤΕΙ Κρήτης, Μάϊος 2007 nefeli.lib.teicrete.gr/browse/stef/sdfp/2008/.../2008tsouroulamarkos.pdf). Το σχέδιο της ανασκαφής του 1894 δείχνει ένα ναό μέσα σε έναν περίβολο στα βορειοανατολικά, που ο Wide ονομάζει ναό ή ιερό, και ένα μεγάλο υπαίθριο χώρο στα δυτικά με στοές στις τρεις πλευρές του, που ο Wide ερμηνεύει ως Αγορά. Δυτικότερα βρίσκεται μια μεγάλη στοά και ένα τετράγωνο κτίριο. Κατά τη δεκαετία του 1930, ο Γερμανός Gabriel Welter, έκανε μια εκ νέου μελέτη της αρχιτεκτονικής, με σχέδιο που δεν συμπεριλάμβανε όλα τα κτίρια που είχαν μελετήσει οι Wide και Kjellberg, κατά την ανασκαφή του 1894, γιατί στο δυτικό τμήμα του ιερού είχε κτισθεί ένα αγροτόσπιτο! Άλλη μια επέμβαση έγινε με τη χάραξη του σύγχρονου δρόμου το 1971, που απέκοψε το τετράγωνο κτίριο G από το υπόλοιπο ιερό, και το οποίο βρίσκεται πλέον έξω από την περίφραξη του χώρου, και μάλιστα με απώλειες σε ένα τμήμα του. Για αρκετές δεκαετίες, το ενδιαφέρον των επιστημόνων για την Αρχαία Καλαύρεια ήταν μειωμένο, μέχρις ότου -το 1997- το Σουηδικό Ινστιτούτο Αθηνών ξανάρχισε ανασκαφικές εργασίες στον χώρο Kονσολάκη-Γιανοπούλου Ε. (επιμ.), Αργοσαρωνικός – Πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού, σ. 341-342).

Από τις πρώτες καταγεγραμμένες επισκέψεις στο ιερό ήταν αυτή του Άγγλου George Wheler το 1676 και του συμπατριώτη του Richard Chandler το 1765 στα πλαίσια της Grand Tour του. Ο Chandler υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της ανακύκλωσης των αρχαίων οικοδομικών υλικών στα πρώτα χρόνια της σύγχρονης εποχής, αφού περιγράφει πως έφτασε στο ιερό με το γάιδαρό του και πως εκεί είδε έντονη δραστηριότητα, και να μεταφέρουν με υποζύγια δομικό υλικό σε πλοία με προορισμό την Ύδρα –για το κτίσιμο του μεγάλου μοναστηριού. Οι πρώτοι ταξιδιώτες της σύγχρονης εποχής γνώριζαν για τις αρχαιότητες της Καλαυρείας παρότι δεν τις επισκέπτονταν πάντα. Είχαν διαβάσει τους αρχαίους συγγραφείς και έψαχναν τα αρχαία μνημεία. Έχουμε μαρτυρίες για τμήματα του εσωτερικού του ναού του Ποσειδώνα -του σηκού και της πλακόστρωσης- από τον William Gell, ενώ από τον Edward Dodwell, που ήταν στην Ελλάδα μεταξύ 1801 και 1806- αναφέρονται και σχολιάζονται και άλλα μνημεία στο Ιερό. Ο ίδιος είδε δόμους ενός κυκλικού οικοδομήματος, που θεώρησε ότι προέρχονταν από το ταφικό μνημείο του Δημοσθένη (Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Οι πρώτοι ταξιδιώτες της σύγχρονης εποχής,http://www.kalaureia.org/el/node/203).

Τα σημαντικότερα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου –όπως ήδη αναφέραμε- είναι ο ναός του Ποσειδώνα, οι στοές της αγοράς και το βουλευτήριο και τέλος το λεγόμενο ''ασκληπιείο'' ή ''ηρώο'' του Δημοσθένους η ταύτιση του οποίου δεν είναι βέβαιη μέχρι σήμερα (Penttinen Arto, υποδιευθυντής ανασκαφής, Ιερό Ποσειδώνος στην Καλαυρεία Πόρου, Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, http://www.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2585).

Το ιερό του Ποσειδώνα ήταν ένας μεγάλος χώρος λατρείας –τέμενος- που φανερώνει ένας πλήθος τελετουργικών δραστηριοτήτων, των οποίων η φύση και τα χαρακτηριστικά μεταλλάχθηκαν στη διάρκεια ζωής του ιερού. Συναντούμε λατρεία και άλλων θεών, μικρότερων θεοτήτων και ίσως ηρώων και σεβαστών νεκρών. «Αυτές οι δραστηριότητες λάμβαναν χώρα μέσα στα όρια του τεμένους: έξω από τον ναό, σε μικρά κλειστά δωμάτια διάφορων, συχνά ασυνήθιστων κτιρίων, κοντά στην είσοδο του ιερού, μπροστά από αγάλματα πλούσιων ευεργετών, και γύρω από βωμούς» (P. P., Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Λατρεία, http://www.kalaureia.org/el/node/172). Βρίσκουμε επίσης ίχνη αμιγώς κοσμικών δραστηριοτήτων που λάμβαναν χώρα σ’ ένα μεγάλο ιερό. Ταυτόχρονα με τη μνημειακή, επίσημη θρησκεία, μια ιδιόμορφη θρησκεία μιας πιο ανεπίσημης, μη συμβατικής, τελετουργικής δραστηριότητας υπήρχε που είχε μάλιστα τη μορφή «περιστασιακών αφιερωμάτων, γευμάτων με εκλεκτά φαγητά και ποτά ή θυσίες ζώων και οικιακών αντικειμένων σε θεότητες ή προγόνους, των οποίων την ταυτότητα μπορούμε μόνο να μαντέψουμε» (P. P., Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Λατρεία, http://www.kalaureia.org/el/node/172). Κατά τους Αρχαϊκούς χρόνους κατασκευάστηκε μια δεξαμενή για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του ανθηρού τότε ιερού η οποία κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους σφραγίστηκε αφού γεμίστηκε με χώμα, πέτρες και απορρίμματα. Η ανασκαφή στη δεξαμενή αυτή απέδωσε «ένα από τα πιο αινιγματικά σύνολα ευρημάτων του Ιερού: δεκάδες γυάλινων αγγείων πόσης, χιλιάδες πορφυρά όστρακα, πολλά οστά σκύλων, που κατά πάσα πιθανότητα είχαν καταναλωθεί ως τροφή, καθώς και οστά πολλών κουταβιών, φιδιών, σαυρών, βατράχων αλλά και οστά ορνίθων, μίας κουρούνας, δόντια ενός μουλαριού, οστά ψαριών και κελύφη αυγών. Πρόκειται πιθανόν για υπολείμματα τελετουργιών που μας είναι άγνωστες από άλλες ανασκαφές» (από τον πίνακα πληροφοριών του χώρου για τα κτίριο C και D). Ο ναός του Ποσειδώνα χρησίμευε ως ιερό άσυλο για φυγάδες και ναυαγούς (http://www.poros.com.gr/sights/). «Ο έπ’ αυτής περίφημος δωρικός ναός του Ποσειδώνος, του οποίου το απαραβίαστον, ως ασύλου, επεκαλέσθη και ο Δημοσθένης, εκείτο, ως μαρτυρούσι τα λείψανα, επί του οροπεδίου κατά το κέντρον της νήσου, ακριβώς 4 χλμ. άνωθεν της ακτής» (β. δ. Θ, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 539). Αυτό είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της θρησκείας στην Καλαυρεία. Η ασυλία -ονομαζόμενη και ικετία- ένα είδος δηλαδή προσκυνήματος σ’ ένα χώρο ασύλου, μπορούσαν να έχουν λάβει στην ουσία τη μορφή μιας θρησκευτικότητας ιδιωτικής φύσης, όπως τα τελετουργικά γεύματα, και την απόδοση αναθηματικών προσφορών December 28, 2007 - 20:27 — admin(P. P., Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Λατρεία, http://www.kalaureia.org/el/node/172). Ένα αβέβαιο κυκλικό κτίσμα στα δυτικά του ναού τού Ποσειδώνα, θεωρήθηκε ως κατάλοιπο ταφικού μνημείου του Δημοσθένη. «Το τετράγωνο οικοδόμημα πού ανασκάφηκε στα δυτικά του βουλευτηρίου (με πλευρά μήκους 21,65 μ. και τετράγωνη εσωτερική αυλή, με μήκος κάθε πλευράς 12 μ.) θεωρήθηκε κατά καιρούς ως ξενώνας για τους αντιπροσώπους της ομοσπονδίας ή ως κατοικίες ιερέων ή ως ηρώο του Δημοσθένη και τελευ­ταία ως ασκληπιείο, γιατί μέσα σ' αυτό βρέθηκε ακέφαλος κορμός αγάλματος του Ασκληπιού» (Παπαχατζής Ν. (Επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις– Κορινθιακά και Λακωνικά, σ . 261). Ό Πλούταρχος -Δημοσθ. 29- αναφέρει πως «... ο Δημοσθένης συνέβη και την εξορία να δοκιμάσει στα γηρατειά, άλλα και ένα θάνατο τόσο βίαιο. Για το Δημοσθένη και ο ίδιος και άλλοι έχουν πει πολλά, πως δεν πήρε από τα χρήματα που έφερε ο Άρπαλος από την Ασία, θα αναφέρω όμως κάτι που ειπώθηκε (για τα χρήματα αυτά) αργότερα: όταν ο Άρπαλος απόδρασε από την Αθήνα και πέρασε με πλοία στην Κρήτη, όχι μετά πολύ καιρό σκοτώθηκε από τους δούλους που είχε στην υπηρεσία του· άλλοι λένε πώς δολοφονήθηκε από κάποιο μακεδόνα Παυσανία. Ό διαχειριστής όμως των χρημάτων κατάφυγε στη Ρόδο, όπου τον έπιασε ο μακεδόνας Φιλόξενος, ο οποίος πριν είχε ζητήσει και τον ίδιο τον Άρπαλο από τους Αθηναίους. Κρατώντας το νεαρό αυτό δούλο, τον εξέταζε, ώσπου τα έμαθε όλα, σχετικά με κείνους που είχαν πάρει χρήματα από τον Άρπαλο, και αφού τα έμαθε έγραφε σχετικά στην Αθήνα. Στα γράμματά του κατονόμαζε εκείνους που είχαν δωροκηθεί από τον Άρπαλο αναφέροντας και το ποσό που είχε λάβει καθένας· τον Δημοσθένη δεν τον μνημόνεψε καθόλου, αν και ήταν πολύ μισητός στον Αλέξανδρο και επί πλέον βρίσκονταν και ο ίδιος σ' αντίθεση μαζί του. Τον Δημοσθένη λοιπόν τον τιμούν και άλλων μερών της Ελλάδας οι κάτοικοι, και ιδιαίτερα της Καλαύρειας» (Παπαχατζής Ν. (Επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις– Κορινθιακά και Λακωνικά, σ . 260-262).

Τα κτίσματα του ιερού είναι αμέσως ορατά στον επισκέπτη. Τα κτίρια που διατηρούνται καλύτερα βρίσκονται αμέσως μετά την είσοδο στο χώρο και είναι βοηθητικά κτίρια. Από τον ναό καθεαυτό, δυστυχώς δεν απομένει παρά μόνο, το ίχνος των θεμελίων του. Μέσα στο χώρο του ναού, μπορούμε να δούμε τα ίχνη ενός αγροκτήματος που βρισκόταν σε χρήση μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα από οικογένεια «ρετσινάδων». Ο χώρος είναι γεμάτος από γκραφίτι, αρχαία αλλά και πιο σύγχρονα, τα οποία μπορούμε να δούμε πάνω στη λιθοδομή των κτιρίων (Χ. Γ, Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο, http://www.kalaureia.org/el/node/237).

Κατά την Αρχαϊκή περίοδο - τέλος του 6ου - αρχές του 5ου αι. π.Χ.- χτίστηκε ο μνημειακός ναός του Ποσειδώνα με έναν περίβολο γύρω του. Το ιερό επεκτείνεται προς τα νότια στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. με την κατασκευή των κτιρίων C και D και πιθανόν και των προπυλαίων. Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια συνεχίζεται η δραστηριότητα σε αυτόν, ενώ είναι άγνωστο πότε και γιατί σταμάτησε να λειτουργεί. (Penttinen Arto, υποδιευθυντής ανασκαφής, Ιερό Ποσειδώνος στην Καλαυρεία Πόρου, Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, http://www.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2585). Ο Παυσανίας, πάντως όταν επισκέφτηκε την Καλαυρεία στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ., βρήκε το ιερό να σφύζει από ζωή (P.P., Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Λατρεία, http://www.kalaureia.org/el/node/172). Οι στόχοι του Ερευνητικού Πρόγραμματος Καλαυρείας το οποίο συνεχώς αναφέρουμε – αφού αποτελεί βασική πρωτογενή πηγή πληροφοριών για εμάς- ως είναι: «να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ του Ιερού του Ποσειδώνα και της αρχαίας πόλεως της Καλαυρείας, να μελετήσει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του ιερού και της πόλεως καθώς και το ρόλο τους στο Σαρωνικό κόλπο και τον ευρύτερο κόσμο, να εκμαιεύσει από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες πληροφορίες για το είδος των τελετουργιών που λάμβαναν χώρα στο ιερό και να εξετάσει το τι πληροφορίες δίνουν αυτές για τους θεούς στους οποίους γίνονταν θυσίες, να μελετήσει το ρόλο του ιερού στη ζωή των σημερινών κατοίκων του Πόρου και της ευρύτερης περιοχής και το πώς αντιλαμβάνονται την αρχαιολογική δουλειά στο ιερό σήμερα» (Χ. Γ, Ερευνητικό Πρόγραμμα Καλαυρείας, Επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο (τελ. Ενημ.: 8 /1/2010), http://www.kalaureia.org/el/node/237).